تحول در مالیات‌ستانی: سامانه مودیان، از چالش‌های امروز تا افق‌های آینده
پایانه‌های‌فروشگاهی‌وسامانه مودیان،گامی بلندبه‌سوی‌شفافیت‌مالیاتی
نظام مالیاتی، سازمان حیاتی هر کشور برای تأمین بودجه و ارائه خدمات عمومی است. در ایران نیز، با توجه به نیازهای اقتصادی فزاینده، تحول در این نظام یک ضرورت انکارناپذیر محسوب می‌شود. در همین راستا، «سامانه مودیان و قانون پایانه‌های فروشگاهی» به عنوان یک طرح حیاتی، با هدف افزایش شفافیت و کاهش فرارهای مالیاتی، قدم به میدان گذاشته است. این سامانه، برای تحقق اهداف تعیین‌شده از سوی قانون‌گذار، نیازمند همکاری تنگاتنگ همه ذی‌نفعان، از مودیان گرفته تا سازمان امور مالیاتی و شرکت‌های معتمد ، است.
کارپوشه مودیان،محور سامانه جامع مالیاتی
آنچه عموم مردم از آن با عنوان «سامانه مودیان» یاد می‌کنند، در واقع کارپوشه‌ای دیجیتال است که بخش کوچکی اما حیاتی از «سامانه جامع مودیان» به شمار می‌رود. این کارپوشه، یک محیط تعاملی مستقیم است که مودیان مالیاتی می‌توانند امور مالیاتی خود را از طریق آن پیگیری و مدیریت کنند. این تنها کارپوشه موجود در ساختار سامانه نیست؛ در زیرساخت‌های طراحی شده، کارپوشه‌های مجزایی نیز برای ادارات امور مالیاتی (برای نظارت و رسیدگی) و همچنین شرکت‌های معتمد ارائه دهنده خدمات مالیاتی (به عنوان واسطه‌های تسهیل‌کننده) پیش‌بینی شده است.
در مرحله کنونی، وظیفه اصلی سامانه مودیان، گردآوری و ثبت یکپارچه صورتحساب‌های الکترونیکی است. این جمع‌آوری متمرکز داده‌ها، گام نخست برای ایجاد اشراف اطلاعاتی است. در آینده نزدیک، قرار است زیرسامانه‌های دیگری نیز به این مجموعه اضافه شوند؛ از جمله زیرسامانه بازرسی و نظارت سیستماتیک که امکان پایش هوشمند و کارآمد فرآیندها را فراهم خواهد آورد. رسیدن به «اهداف نهایی قانون گذار » درراستای اجرای این قانون، اگرچه با چالش‌ها و تکالیف مالیاتی جدیدی برای مودیان همراه خواهد بود، اما امید است با صبر و همکاری، دست یافتنی باشد.
بررسی فرآیند سه‌گانه مالیات‌ستانی: مشکلات و نقایص امروز
برای درک عمیق‌تر ضرورت سامانه مودیان، لازم است نگاهی به وضعیت موجود و مشکلات ساختاری نظام مالیاتی فعلی داشته باشیم. فرآیند مالیات‌ستانی در یک نگاه کلان شامل سه گام اساسی است:
شناسایی مودیان،
این مرحله نخستین و حیاتی‌ترین گام است. شناسایی دقیق و کامل مودیان، نه تنها زمینه را برای دریافت عادلانه مالیات فراهم می‌کند، بلکه ابزاری قدرتمند برای مقابله مؤثر با فرار مالیاتی است. یکی از مشکلات اصلی نظام مالیاتی کشور ما، عدم شناسایی کامل مودیان بالقوه است. این فرآیند شناسایی در چارچوب قانون و از طریق ثبت‌نام انجام می‌شود و قانون پایانه‌های فروشگاهی تسهیلاتی را برای ترغیب مودیان به این امر در نظر گرفته است.
محاسبه مالیات،
این گام شامل فرآیندهای پیچیده‌ای نظیر تسلیم اظهارنامه مالیاتی، رسیدگی و حسابرسی دقیق پرونده‌ها توسط مأموران مالیاتی، و در نهایت مراحل حل اختلاف و دادرسی مالیاتی است.
وصول مالیات ،
در این مرحله، مالیات‌های تعیین‌شده و قانونی دولت، بر اساس خوداظهاری مودیان، نتایج رسیدگی‌ها، یا سایر روش‌های تعیین‌شده توسط سازمان امور مالیاتی، جمع‌آوری می‌گردد.
نقاط ضعف نظام مالیاتی کنونی
نقش عامل انسانی و پیچیدگی کسب‌وکارها، ریشه‌های بی‌اعتمادی
نظام مالیاتی کنونی با ویژگی‌های خاصی مواجه است که مهمترین آن‌ها نقش پررنگ تعاملات انسانی و تشخیص مأموران مالیاتی است. این موضوع همواره یکی از ابهامات و نقاط ضعف از دیدگاه مردم بوده است؛ اینکه چرا مالیات‌ها بر مبنای «نظر و تشخیص فنی» یک مأمور تعیین می‌شود؟ سطح آگاهی و تخصص فردی مأموران، خواه محدود یا گسترده، می‌تواند بر دقت حسابرسی‌ها و احتمال بروز خطا تأثیرگذار باشد. هرگاه شواهد و قرائن مبنای رسیدگی قرار گیرد، درصد خطایی وجود خواهد داشت که پیامدهای (غالباً مالی) برای مودی در پی خواهد داشت.
علاوه بر این، تناسب کافی میان حجم پرونده‌های مالیاتی و تعداد مأموران رسیدگی‌کننده وجود ندارد. تعداد محدود مأموران، به‌ویژه در مواردی که یک ممیز مسئول چندین حوزه می‌شود، به افزایش فشار کاری، احتمال خطا و محدودیت‌های اجرایی در تشخیص و رسیدگی صحیح منجر می‌شود.
پیچیدگی و تنوع روزافزون کسب‌وکارها در فضای اقتصادی امروز نیز از دیگر چالش‌هاست. نمی‌توان انتظار داشت که یک شخص واحد قادر به تحلیل و شناخت دقیق تمامی مدل‌های کسب‌وکار باشد. این محدودیت تخصصی و توانایی‌های فردی، خود منشأ بروز تعارضات و اختلافات مالیاتی می‌گردد.
شرکت‌های صوری و چرخه معیوب بی‌اعتمادی
پدیده ثبت شرکت‌های صوری و سهولت دسترسی به فاکتورهای فروش جعلی، با وجود تلاش‌هایی نظیر ماده ۶ قانون پایانه‌های فروشگاهی که صراحتاً از «مودی صوری» نام برده و «حد مجاز فروش» را لحاظ کرده، همچنان یک چالش جدی محسوب می‌شود. اگرچه «حد مجاز فروش» به معنای عدم امکان فروش نیست، اما محدودیت‌هایی را برای مودی صوری ایجاد می‌کند (مثلاً عدم امکان دریافت مالیات بر ارزش افزوده از خریدار)، با این حال وجود و سهولت دسترسی به فاکتورهای صوری، نشان‌دهنده تداوم فرار مالیاتی است. سامانه مودیان تلاش می‌کند تا این مسیر را هموارتر سازد، اما تا رسیدن به نقطه مطلوب، فاصله زیادی وجود دارد.
این مشکلات ساختاری، به بروز پدیده ناخوشایند بی‌اعتمادی متقابل میان مودیان و مأموران مالیاتی منجر شده است. مأموران مالیاتی معمولاً اظهارات مودی را نپذیرفته و پیش‌فرض را بر عدم صحت آن می‌گذارند، در نتیجه مالیات ابرازی مودی را افزایش می‌دهند. این وضعیت، هزینه‌ای برای صداقت ایجاد می‌کند؛ یعنی حتی اگر مودی اظهارات واقعی خود را ارائه کند، به دلیل این چرخه بی‌اعتمادی، احساس می‌کند که مالیاتش بالاتر از آنچه اظهار کرده، تعیین خواهد شد. این موضوع ناخودآگاه مودی را به عدم ابراز واقعی مالیات، کم‌اظهاری در فروش یا بیش‌اظهاری در خرید ترغیب می‌کند و این چرخه معیوب را بیشتر تقویت می‌نماید.
الزامات تحول ،ساختار جدید و ابزارهای نوین
ریشه اصلی این وضعیت ناخوشایند، عدم طراحی صحیح ساختارهاست. برای مواجهه با این موضوع، نیازمند تغییراتی اساسی در نظام مالیات‌ستانی بشرح زیر هستیم:
اصلاح رویه بی‌اعتمادی و اصالت‌دادن به صحت ادعای مودیان شفاف
این به معنای پذیرش پیش‌فرض صحت اطلاعات ثبت‌شده در سامانه مودیان است. همانطور که در ماده 4 قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان تصریح شده است: «اصل بر صحت اطلاعات ثبت‌شده در سامانه مودیان است.» این بدان معناست که سازمان باید مودی را راستگو فرض کرده و اظهارات وی در قالب صورتحساب‌های الکترونیکی را صحیح تلقی کند، مگر در صورت بروز تخلفات ماده 9 قانون. لذا، نگاه «پلیسی» و صرفاً «مچ‌گیرانه» مأمور مالیاتی باید کنار گذاشته شود.
اشراف اطلاعاتی کامل بر جریان اقتصادی کشور
برای تحقق این هدف، به اشراف اطلاعاتی جامع در جریان اقتصادی کشور نیاز داریم. یکی از سازوکارهایی که این اشراف را برای سازمان امور مالیاتی به ارمغان آورده، اتصال دستگاه کارتخوان و درگاه‌های پرداخت به پرونده‌های مالیاتی بوده است. این اقدام که در سال‌های اخیر و به‌ویژه در سال ۱۴۰۱ و به موجب ماده ۱۱ قانون پایانه‌های فروشگاهی با همکاری بانک مرکزی صورت گرفت، منجر به شناسایی بیش از ۲.۳ میلیون مودی جدید شد و بخش عظیمی از افزایش درآمدهای مالیاتی نیز از همین محل حاصل گردید.
تنظیم‌گری اقتصاد شفاف و ابزارهای نوین مالیاتی
اگر بخواهیم مودی را موجودیتی شفاف تلقی کنیم و اشراف اطلاعاتی کاملی بر جریان اقتصادی داشته باشیم، لازم است به اطلاعات ثبت‌شده در پایگاه‌های اطلاعاتی سازمان امور مالیاتی استناد کنیم. این امر مستلزم قابلیت استناد و انکارناپذیری اطلاعات است که با مفهوم امضای الکترونیکی برای صدور صورتحساب مطرح می‌شود.
پیشگیری سیستمی از صدور صورتحساب‌های صوری
یکی دیگر از الزامات، پیشگیری سیستمی از صدور صورتحساب‌های صوری است. سازمان امور مالیاتی باید این سازوکار را به نحوی طراحی کند که هیچ صورتحساب صوری‌ای صادر نشود. مفهوم شماره منحصر به فرد (Unique) برای هر صورتحساب الکترونیکی، در همین راستا و برای جلوگیری از جعل و تکرار است.
محاسبه سیستمی مالیات
یکی از آرمان‌های نظام مالیاتی، توانایی محاسبه کاملاً سیستمی مالیات است. اگرچه حذف کامل نقش مأمور مالیاتی از نظام مالیاتی منطقی به نظر نمی‌رسد (همچنان حسابرسی مبتنی بر قرائن یکی از راهکارهای مبارزه با فرار مالیاتی است)، اما در نظام پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان می‌توان مالیات بر ارزش افزوده را با این سازوکار مدیریت کرد. به‌ویژه با اجرای تبصره یک ماده هفده (دریافت برخط مالیات‌ها در زمان خرید)، مالیات بر ارزش افزوده می‌تواند در همان لحظه خرید کالا یا دریافت خدمت کسر و به سازمان امور مالیاتی منتقل گردد. این امر نه تنها مسئولیت فروشنده را کاهش می‌دهد، بلکه شفافیت را برای خریدار نهایی نیز به ارمغان می‌آورد.
ترغیب مودیان و بسترآفرینی سامانه مودیان برای قوانین دیگر
اظهارات شفاف مودی باید مبنایی برای ارائه تسهیلات اقتصادی قرار گیرد. سازمان امور مالیاتی باید مودیان را ترغیب کند تا با ارائه اظهارات واقعی، از تسهیلات و حمایت‌های حاکمیتی بهره‌مند شوند. هدف این نظام، دریافت مالیات بیشتر از یک شخص نیست، بلکه دریافت مالیات متناسب با توان هر فرد است. سامانه مودیان، خود یک منبع جدید مالیاتی نیست، بلکه بستری قدرتمند برای اجرای سایر قوانین مالیاتی است. در هر کجای دنیا که بحث صورتحساب الکترونیکی مطرح می‌شود، عمدتاً به مالیات بر ارزش افزوده اشاره دارد.
صورتحساب الکترونیکی مولفه اساسی اجرای مالیات بر ارزش افزوده و بستری برای آینده
با اینکه سامانه مودیان مجموعه‌ای از سامانه‌هاست، اما عنصر محوری و مولفه اساسی اجرای این تحول، صورتحساب الکترونیکی است. آنچه امروز به‌طور خاص مورد بحث قرار می‌گیرد، رابطه مالیات بر ارزش افزوده با صورتحساب الکترونیکی است. در سطح جهانی نیز، هر جا صحبت از صورتحساب الکترونیکی می‌شود، عمدتاً به بحث مالیات بر ارزش افزوده اشاره دارد. البته، پیامدهای این صورتحساب‌ها در خصوص هزینه‌های مالیات عملکرد نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و در ایران نیز جاری است؛ به این معنا که اگر صورتحساب الکترونیکی ارائه نشود، هزینه‌های شما به‌عنوان خریدار پذیرفته نخواهد شد.
علاوه بر این، صورتحساب‌های الکترونیکی بستر بسیار مهمی را برای اجرای طرح‌هایی نظیر مالیات بر عایدی سرمایه (برای اشخاص غیرتجاری که کالاهای اساسی را می‌فروشند) و مالیات بر مجموع درآمد اشخاص فراهم می‌آورند. حتی در کشورهایی با نظام مالیاتی قدیمی‌تر مانند آمریکا یا انگلستان که هنوز از اظهارنامه استفاده می‌کنند، اظهارنامه‌های پیش‌فرض با استناد به اطلاعات گوناگون (شبیه به داده‌های صورتحساب الکترونیکی) تنظیم می‌شوند. بنابراین، سامانه مودیان بستری برای هوشمندسازی، یکپارچه‌سازی و نوین‌سازی نظام مالیاتی کشور و اجرای صحیح و کارآمد قوانین، از جمله مهمترین آن‌ها یعنی مالیات بر ارزش افزوده است.