اظهارنامه برآوردی در نظام مالیاتی نوین
اگر یک شخص یا شرکت از تسلیم اظهارنامه مالیاتی خودداری کند، تکلیف مالیات او چه می‌شود؟
آشنایی با مفهوم «اظهارنامه برآوردی» پاسخ به این پرسش کلیدی است.
نظام‌های مالیاتی در سراسر جهان به طور مداوم در حال تحول هستند تا بتوانند منابع مالی پایدار برای دولت‌ها را جهت تأمین هزینه‌ها، توسعه و رفاه عمومی فراهم آورند. در این میان، «اظهارنامه برآوردی » به عنوان یک ابزار نوین برای افزایش کارایی در جمع‌آوری مالیات و مقابله با فرار مالیاتی معرفی شده است. این مقاله به بررسی ابعاد گوناگون این رویکرد، از جمله تعاریف، روش‌های جهانی، الزامات قانونی در ایران و فرآیندهای اجرایی آن می‌پردازد.
اهداف کلان سازمان‌های مالیاتی
هدف اصلی هر سازمان مالیاتی، تحقق اهدافی چون عدالت، کارایی، شفافیت و جلب اعتماد عمومی است. برای سنجش موفقیت در این مسیر، از شاخص‌های کلیدی عملکرد در چهار حوزه اصلی استفاده می‌شود:
شاخص‌های درآمدی: مانند رشد درآمد مالیاتی و نسبت آن به تولید ناخالص داخلی.
شاخص‌های تمکین مودیان: مانند نرخ تسلیم به‌موقع اظهارنامه‌ها و شکاف مالیاتی.
شاخص‌های کارایی سازمانی: مانند نسبت هزینه وصول به درآمد و میزان استفاده از فناوری.
شاخص‌های رضایت و شفافیت: مانند سطح رضایت مودیان و کاهش دعاوی مالیاتی.
اظهارنامه برآوردی ابزاری است که می‌تواند به بهبود تمام این شاخص‌ها کمک کند.
روش‌های تولید اظهارنامه برآوردی در سطح بین‌المللی
کشورهای مختلف بر اساس سطح توسعه و زیرساخت‌های خود از روش‌های متفاوتی برای تولید اظهارنامه برآوردی استفاده می‌کنند که به پنج دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
روش داده‌محور ،
در کشورهای پیشرفته، این روش اصلی‌ترین رویکرد است. سازمان‌های مالیاتی با اتصال به پایگاه‌های داده کلان (مانند تراکنش‌های بانکی، بیمه، گمرک، و سوابق فروش) اظهارنامه‌ای دقیق برای مودیانی که خود اظهاری نکرده‌اند، تولید می‌کنند. به عنوان مثال، سازمان IRS در آمریکا بر اساس فرم‌های اطلاعاتی دریافتی از کارفرماها و بانک‌ها این کار را انجام می‌دهد.
مدل‌های آماری و الگوریتمی،
این روش با استفاده از مدل‌های یادگیری ماشین و الگوریتم‌های هوش مصنوعی، درآمد مودیان را بر اساس الگوهای ریسک، درآمد و هزینه تخمین می‌زند. سیستم «ارزیابی »در هند نمونه‌ای از این رویکرد است.
روش‌های قیاسی ،
در صورت عدم وجود داده‌های مستقیم، از روش‌های غیرمستقیم مانند مقایسه عملکرد یک مودی با مودیان مشابه در همان صنف یا برآورد درآمد بر اساس هزینه‌های زندگی فرد استفاده می‌شود. این روش‌ها بیشتر در کشورهای در حال توسعه رایج هستند.
برآورد پیش‌فرض سیستمی ،
در کشورهایی مانند اسکاندیناوی، سیستم مالیاتی یک اظهارنامه تقریباً کامل را بر اساس داده‌های موجود تولید کرده و برای مودی ارسال می‌کند. اگر مودی آن را اصلاح نکند، همان اظهارنامه نهایی تلقی می‌شود.
اصل مشترک تمام روش های فوق ، داده و فرآیند دادرسی،
یک اصل مشترک در تمام نظام‌ها این است که اظهارنامه برآوردی یک اقدام موقتی است و مودی همیشه حق دارد آن را اصلاح کند، مدارک خود را ارائه دهد و به آن اعتراض نماید.
اظهارنامه برآوردی در قوانین و مقررات ایران
در نظام مالیاتی ایران، اظهارنامه برآوردی به اظهارنامه‌ای گفته می‌شود که توسط سازمان امور مالیاتی بر اساس داده‌های موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی برای مودیانی که از تسلیم اظهارنامه خودداری کرده‌اند، تولید می‌شود.
الزامات قانونی کلیدی
مبنای قانونی اصلی این اقدام، ماده ۹۷ قانون مالیات‌های مستقیم و ماده ۲۲ آیین‌نامه اجرایی ماده ۲۱۹ است.
طبق این مقررات،اگر مودی در مهلت قانونی اظهارنامه خود را ارائه نکند، سازمان امور مالیاتی مکلف است بر اساس اطلاعات اقتصادی کسب‌شده، به صورت سیستمی برای او اظهارنامه برآوردی تهیه کند.
برگ تشخیص مالیات بر مبنای همین اظهارنامه برآوردی صادر و به مودی ابلاغ می‌شود.
مودی ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ فرصت دارد تا با تسلیم اظهارنامه خود، به برگ تشخیص اعتراض کند. در این صورت، اعتراض او در مراجع دادرسی مالیاتی قابل رسیدگی خواهد بود.
اگر مودی در مهلت مقرر اعتراضی نکند، برگ تشخیص قطعی تلقی می‌شود.
اجرای ماده ۲۳۷ در صورت صدور اظهارنامه برآوردی
طبق ماده ۲۳۷، مبنای تشخیص مالیات باید مستند، کافی و برای مودی شفاف باشد و سازمان مکلف است در صورت درخواست مودی، توضیحات لازم را ارائه دهد.
یکی از تحولات مهم در این زمینه، ابطال محرمانه بودن شاخص‌ها و معیارهای تهیه اظهارنامه برآوردی توسط هیأت عمومی دیوان عدالت اداری بوده است که گامی بزرگ در جهت افزایش شفافیت محسوب می‌شود.
طراحی و پیاده‌سازی موفق سیستم اظهارنامه برآوردی
اجرای موفق سیستم اظهارنامه برآوردی نیازمند یک مدل عملیاتی منسجم است. این مدل شامل یک استراتژی کلان برای حرکت از رسیدگی‌های سنتی (علی‌الرأس) به سمت یک رویکرد داده‌محور است و بر چهار ستون اصلی استوار است،
فناوری ،سامانه‌های داده‌کاوی و هوش مصنوعی برای پردازش اطلاعات.
داده ،دسترسی به منابع اطلاعاتی متنوع مانند تراکنش‌های بانکی، صورتحساب‌های الکترونیکی و اطلاعات گمرک.
فرآیند و سازمان ،وجود دستورالعمل‌های شفاف برای صدور، ابلاغ و رسیدگی به اعتراضات.
نیروی انسانی، آموزش کارشناسان و مأموران مالیاتی برای کار با سیستم جدید.
مراحل اجرا باید شامل ارتباط مؤثر با مودیان برای اعتمادسازی، اجرای آزمایشی (پایلوت) در اصناف پرریسک و در نهایت، پایش و گزارش‌دهی مستمر برای بهبود سیستم باشد.
نتیجه‌گیری
اظهارنامه برآوردی یک ابزار کلیدی برای مدرن‌سازی نظام مالیاتی، افزایش کارایی و تحقق عدالت مالیاتی است. این رویکردمی تواند با جایگزین کردن تشخیص‌های سنتی و سلیقه‌ای با فرآیندی داده‌محور و سیستمی، به افزایش تمکین داوطلبانه، کاهش فرار مالیاتی و شفاف‌سازی فرآیندها کمک شایانی می‌کند. موفقیت کامل این سیستم در گرو ترکیب هماهنگ و کارآمد نیروی انسانی، فرآیندها، فناوری و داده‌ها در یک چرخه استراتژیک و بهبود مستمر است.